Një epitaf me pesë vargje që gjendet në njërin prej varreve në varrezat e qytetit të Gjakovës, tregon më së miri për jetën dhe veprën e njeriut që tash e njëzet e dy vjet shtrihet aty, Qamil Muhaxhirit, apo siç njihet nga të gjithë Qamili i Vogël. Një njeri i popullit për 50 vjet të karrierës së tij, Qamili i Vogël nuk ishte vetëm këngëtar popullor, por ai ishte edhe poet e kompozitor popullor, punëtor i palodhshëm i cili tërë jetën ia kushtoi këngës dhe përhapjes së saj në popull.

O ju shokë, miq’ e dashamirë:
Kur t’kaloni ndoj her’ k’tu pari –
K’thehuni e m’kqyrni ku jam i shtrirë,
Ndoshta pak ju hiqet malli!

Këto fjalë që janë n’kët guri –
Për kujtim ja u lash n’atë jetë,
Se jam kenë gjithmonë i juaji,
Ju këndova pa hiç pritesë.

Një pjesë t’botës e kërkova,
Tuj këndu’ ndër mërgimtarë.
Me dëshirë gjithmonë u këndova –
Veç me i kënaqë kah ka shqiptarë!

Pra, m’kujtoni, or shokët e mi,
E mos e harroni kët’ arshik të vjetër !
Se jam kenë nji sevdali,
I mirë e i keq – si unë s’keni tjetër !

68 vjetër që jetova,
Nuk u ngina me atë jetë !…
Boll fort pra që u mundova
Por s’ish çare për pa vdek !…

Thonë se njerëzit e mëdhenj dalin nga një fëmijëri e vështirë. Këtë më së miri e dëshmon Qamili i Vogël. I mbetur herët pa prindër, ai nuk pati mundësi të shkollohej, por arsimimin elementar e arriti në mënyrë autodidakte. Në mungesë të kushteve financiare, Qamili ishte i detyruar të shkojë për të punuar në Tiranë, me ç’rast punësohet si shegert në një kafene. Duke qenë qysh i ri një adhurues i këngës, Qamili e shfrytëzoi këtë periudhë për të qenë në kontakt me këngëtarët dhe autorët me në zë të kohës, në veçanti elbasanasin Jusuf Myzyri dhe tiranasin Muharrem Gurra, nga të cilët mësoi shumë këngë dhe u pasurua në këtë drejtim.

Kjo duket të ketë qenë periudha e cila edhe i dha rrugë të ardhmes së tij prej këngëtari e kompozitori popullor. Dyert për suksesin e tij do të hapeshin vetëm pas disa vjetësh, kur ai kthehet në vendlindje. Talenti i tij shumë shpejtë i ra ne vesh mjeshtrit të madh të këngës dhe sharkisë, Ymer Rizës, i cili ishte emri më i njohur i kohës, dhe bashkë me grupin e tij ishin bërë shumë të dashur e të kërkuar jo vetëm në Gjakovë.

Ymer Riza e morri Qamilin në grupin e tij për ta bërë pjesëtarin më të ri të grupit, e shpejtë edhe këngëtarin më të dashur e me simpatinë më të madhe tek adhuruesit e muzikës së vjetër qytetare. Me kalimin e viteve, Qamili po rritej, e bashkë me të po rritej edhe nami i tij. Në vitin 1952, pranohet si këngëtar i rregullt në Radio Prishtinën e atëhershme, për t’u bërë njëri ndër këngëtarët tashmë më të njohur në Kosovë por edhe jashtë saj.

E pikërisht këtu, merr hov edhe angazhimi më i madh i Qamilit, në atë që më vonë do të quhet kontributi i Qamilit të Vogël në zhvillimin dhe kultivimin e muzikës shqipe. Qamili i Vogël ishte i pari kosovar që u angazhua për botimin dhe incizimin e këngëve popullore shqiptare në disqe gramafoni, audio-kaseta, libra e koncerte.  Duke pasur fatin të jetë përfaqësues ekskluziv nga Kosova i shtëpisë diskografike “Jugoton” të Zagrebit, njërës prej shtëpive diskografike më të mëdha në Evropë, Qamili incizoi shumë disqe e audio-kaseta jo vetëm me këngët e veta, por edhe me ato të dhjetëra e dhjetëra këngëtarëve të rinj, që ai i zbulonte çdo ditë cep m`cep të vendit, përfshirë këtu edhe këngëtaret Shkurte Fejza, Shyhrete Behluli, Remzije Osmani, Nikollë Nikprelaj, Fatmir Makolli, Nezafete Shala e të tjerë.

Përmes “Jugoton-it”, ai arriti që ta bëj të njohur muzikën shqipe jashtë Kosovës, por në asnjë moment nuk u ndal që këtë muzikë ta shpërndante edhe brenda për brenda vendit.

Si një njeri të palodhur dhe të pandalur e kujtojnë edhe sot disa nga bashkëpunëtorët e tij të atyre ditëve. Këngëtari gjakovar Muharrem Mici, i cili i ka qëndruar afër Qamilit qysh si nxënës, e kujton atë si një njeri të palodhur, dhe me një vullnet të madh. “Qamilin për herë të parë e kam takuar në vitin 1954. Unë isha nxënës i shkollë fillore dhe më kujtohet që Qamili, i cili në atë kohë ishte një emër i njohur i muzikës, i botonte dhe i shpërndante nëpër shkollat e Kosovës disa libërtha me këngë popullore shqipe. Ndodhte që shpesh herë ai edhe na i këndonte ato këngë brenda orës së mësimit”, tregon Mici, i cili më vonë do të lidhesh shumë më tepër me Qamilin.

“Qamili vinte shpesh në shtëpinë tonë, pasi babai im ishte këngëtar dhe një njohës i mirë i teksteve të shumë këngëve dhe ata të dy, bashkë edhe me Muhamet Godenin këndonin bashkë për orë të tëra. Unë asokohe isha normalist e këngëtar i ri dhe meqë pata mësuar t’i bija mandolinës, me kënaqësi i përcillja ata gjatë këndimit”, vazhdon ai.

Por, Mici dhe Qamili i Vogël do të lidheshin tashmë në aspektin profesional, lidhje falë së cilës sot ekziston edhe një trashëgimi nga vepra e Qamilit të Vogël. “Në vitin 1976 unë punoja në RTP, në redaksinë e muzikës. Meqë edhe Qamili asokohe punonte në Prishtinë ne takoheshim shpesh. Në njërin prej këtyre takimeve, në bisedë e sipër vendosëm që ta mbledhim grupin e vjetër që kishte bërë muzikë me Ymër Rizën dhe ta bënim xhirimin e 3 video emisioneve nga 30 minuta. Qamili e mirëpriti menjëherë këtë propozim dhe pas një periudhe 3 mujore të provave intensive ne arritëm t’i bënim këto xhirime, të cilat janë të vetmet të këtij grupi dhe ekzistojnë edhe sot nëpër disa nga televizionet kosovare. Është me rëndësi të përmendet entuziazmi i madh i Qamilit gjatë realizimit të këtij projekti, në veçanti periudha e provave, pasi Qamili me shpenzime të veta dhe pa asnjë përtesë udhëtonte disa herë në javë nga Prishtina në Gjakovë për të qenë në prova me grupin”, tregon Mici.

Bashkëpunimi mes këtyre dy muzikantëve ka vazhduar edhe pas këtij projekti, pasi në Gjakovë e riaktivizojnë Shoqërinë Kulturo – Artistike “Ymer Riza”, njëra ndër shoqëritë muzikore më të mëdha dhe më të dashura për publikun. Me rreth 50 anëtarë, kjo shoqëri, sigurisht bashkë edhe me Qamilin, për vite të tëra ka argëtuar shqiptarët në të gjitha anët e botës, përfshirë këtu edhe ata në Amerikën e largët. Si njëri nga bashkëpunëtorët e tij më të afërt, Mici ishte i fundit që u nda nga Qamili, duke e lexuar letrën lamtumirëse në varrimin e këngëtarit të madh.

Kompozitori autodidakt

Në karrierën e tij të gjatë muzikore, Qamili i Vogël ka lënë pas vetes rreth 100 këngë, të cilat edhe sot këndohen me ëndje gjithkund ku ka shqiptar. “I vujtun jam në këtë jetë”, “Pranvera nisi me dalë”, “Të kam dashtë dhe të dua”, “Kënga e Ymer Rizës” janë vetëm disa nga perlat që kanë dal nga Qamili i Vogël. Shumica prej tyre janë me kompozim dhe tekst të Qamilit, e disa të tjera edhe me kombinim, tekst apo kompozim.

E pikërisht këtu qëndron edhe mrekullia e Qamilit të Vogël. Ai kompozonte këngë, ndonëse nuk e dinte asnjë notë. Bashkëpunëtorët e tij tregojnë se Qamili pasi i formulonte tekstin dhe melodinë, kërkonte nga ata që i dinin notat që t`ja hidhnin këngën në pentagram. “Qamilin e kam respektuar shumë si kompozitor autodidakt. Është shumë vështirë të kompozosh pa ditur të luash me ndonjë instrument. Këtë e ka bërë vetëm Qamili i Vogël dhe kjo është një mrekulli e madhe. Ai e ka bërë këtë, sepse ai ka qenë një talent shumë i madh”, tregon kompozitori Sabah Bytyçi, një tjetër bashkëpunëtor i Qamilit.

Bytyçi, cili po ashtu ka kaluar disa vite bashkëpunim me Qamilin, tregon edhe për përvojën e tij me Qamilin, të cilin e përshkruan si një njeri me humor të thellë dhe mjaft të dashur për shoqërinë. “Bashkëpunimin më të madh me Qamilin e kam pasur kryesisht në fund të viteve të 60-ta dhe në fillim të viteve të 70-ta, pasi si udhëheqës artistik i Shoqërisë Kulturo – Artisitke ‘Hajdar Dushi’, kisha kënaqësinë që të incizonim disa këngë të Qamilit të Vogël. Bile, mund të përmend se këngët e tij ishin pa përcjellje muzikore dhe 8 këngët që kemi bërë së bashku mbajnë si autorësi përcjelljen time”, shton Bytyçi, teksa i vije keq që jo e tërë krijimtaria e Qamilit ka mundur t shohë dritën e botimit ashtu siç vet ai do të kishte dëshirë.

“Qamili ka qenë përmbledhës i folklorit dhe muzikës popullore. Me një fjalë, ai ka qenë një etnomuzikolog amator. Gjatë karrierës ai ka mbledhur shumë këngë dhe ka bërë shumë libra me këngë, por fatkeqësisht vetëm njëra prej tyre është botuar e notizuar, ndërsa tjerat kanë mbetur vetëm si tekste”, thotë Bytyçi.   

Puna dhe trashëgimia muzikore që ka lënë pas vetes Qamili i Vogël, vazhdojnë të vlerësohen edhe sot. Bile, vlerat e tij janë duke u rritur dita ditës edhe në aspektin e shkencës muzikore. “Qamili i Vogël padyshim që do mbetet një nga simbolet e këngës qytetare gjakovare. Autor i dhjetëra krijimeve muzikore, ai do të mbetet një nga pionierët e këngës së mirëfilltë shqiptare. Qamilin e Vogël do ta quaja një nga reformatorët e muzikës gjakovare pasi arriti ta çlirojë atë muzikë nga ndikimet e tepruara të shkallës orientale dhe asaj bizantine”, thotë muzikologu Krenar Doli.

Këngët që la trashëgim Qamili i Vogël, edhe sot, 22 vjet pas vdekjes së tij vazhdojnë të këndohen nga këngëtarët e rinj dhe të vjetër e po ashtu vazhdojnë të dëgjohen edhe nga adhuruesit e muzikës gjakovare. Edi Furra, një nga shumë këngëtarët gjakovarë, thotë se këngët e Qamilit janë këngët që vazhdojnë të këndohen me ëndje edhe në dasmat e ahengjet e tanishme. “Këndoj këngë nga të gjitha trevat shqiptare, por sigurisht që këngët që i këndoj më me qejf janë këngët që na ka lënë trashëgim Qamili i Vogël. E përpos nesh, këngët e tij janë ato që vazhdojnë të pëlqehen e të kërkohen edhe nga adhuruesit e muzikës”, tregon Furra.

Si i mbeti nofka Qamili i Vogël

Në fillet e tij në grupin e Ymër Rizës, përpos Qamil Muhaxhirit, anëtar i grupit ishte edhe një tjetër anëtar më i vjetër me të njëjtin emër. Qamil Haxhija ishte një instrumentist dhe për t’u mos u përzier me njëri tjetrin, Ymer Riza nisi ta thërriste Qamilin e ri me nofkën Qamili i Vogël, nofkë që i mbeti deri në fund të jetës.

Artan Z. Haraqia